سلامت روان کودکان، به عنوان زیربنای توسعه توانمندی‌های فردی، اجتماعی و اقتصادی نسل آینده، اهمیت ویژه‌ای دارد که متاسفانه در بسیاری از جوامع کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
هر سال در دومین شنبه ماه اکتبر، جهان روز جهانی کودک را گرامی می‌دارد؛ فرصتی برای بازاندیشی درباره حقوق و نیازهای کودکان و توجه ویژه به رشد سالم آن‌ها. سلامت روان کودکان، به عنوان زیربنای توسعه توانمندی‌های فردی، اجتماعی و اقتصادی نسل آینده، اهمیت ویژه‌ای دارد که متاسفانه در بسیاری از جوامع کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. سرمایه‌گذاری هدفمند و نظام‌مند بر سلامت روان کودکان نه تنها کیفیت زندگی آنان را بهبود می‌بخشد، بلکه از بروز مشکلات روانی در بزرگسالی جلوگیری کرده و هزینه‌های درمانی و اجتماعی را کاهش می‌دهد (World Health Organization, 2022).
حساسیت دوره کودکی و ضرورت سرمایه‌گذاری پیشگیرانه
زهرا خزایی، روانشناس کودک و درمانگر، با تاکید بر حساسیت دوره کودکی، بیان می‌کند: «سال‌های اولیه زندگی، به ویژه از تولد تا هشت سالگی، دوره‌ای است که شبکه‌های عصبی و مهارت‌های تنظیم هیجان و هوش هیجانی شکل می‌گیرد. کیفیت تعامل والدین با کودک، دسترسی به بازی‌های هدفمند و محیط آموزشی حمایتی، از مهم‌ترین عوامل تضمین سلامت روانی کودک است.» او تاکید می‌کند که «اگر امروز سرمایه‌گذاری نظام‌مند و هدفمندی در حوزه سلامت روان کودکان انجام ندهیم، فردا با هزینه‌های فردی و اجتماعی بسیار بالاتری روبرو خواهیم شد.» بنابراین «تحول از مدل واکنشی به مدل پیشگیرانه و توسعه‌محور در آموزش و خانواده ضروری است.»
نقش نظام آموزشی و بازی در سلامت روان کودکان
در حوزه نظام آموزشی، زهرا خزایی پیشنهاد می‌دهد که «ادغام عملی مهارت‌های زندگی مانند تنظیم هیجان و حل مسئله در برنامه‌های درسی و ایجاد زمان‌های بازی هدفمند روزانه و هفتگی می‌تواند تاثیر عمیقی بر سلامت روان کودکان داشته باشد.»بازی، علاوه بر تفریح، ابزاری موثر برای بیان هیجانات و تقویت مهارت‌های حل مسئله و تاب‌آوری روانی به شمار می‌رود. (Denham et al., 2012).
حمایت خانواده‌ها و سیاست‌های تشویقی
در خانواده‌ها نیز نقش حمایت‌های ساختاری و آموزشی بسیار برجسته است. زهرا خزایی معتقد است: «سیاست‌های تشویقی مانند مرخصی والدین در سال‌های اولیه زندگی، برگزاری دوره‌های آموزشی فرزندپروری و ایجاد لحظات بدون صفحه نمایش می‌تواند تاثیر ویژه‌ای بر سلامت روان کودک داشته باشد.» او توصیه می‌کند که «حداقل روزانه بیست دقیقه بازی‌های آزاد و حرکتی توسط والدین با کودک انجام شود و یکی از والدین بین ده تا بیست دقیقه قصه‌گویی داشته باشد تا ارتباط عاطفی و هوش هیجانی کودک تقویت شود.»
چهار ستون اصلی نظام مدرسه برای سلامت روان
زهرا خزایی چهار ستون اصلی نظام مدرسه را برای پیشگیری و مداخله در مشکلات روانی کودکان معرفی می‌کند: «اول، آموزش همگانی مهارت‌های زندگی و سواد هیجانی به معلمان و دانش‌آموزان؛ دوم، انجام غربالگری‌های هدفمند برای شناسایی کودکان در معرض خطر با توجه به نشانه‌هایی مانند غیبت، انزوا و افت تحصیلی ناگهانی؛ سوم، فراهم کردن دسترسی سریع به خدمات مشاوره‌ای، بازی‌درمانی و ارجاع به مراکز تخصصی؛ و چهارم، اختصاص زمان بازی آزاد و برگزاری کارگاه‌های مهارتی برای کودکان و والدین.»او معتقد است که این اقدامات علاوه بر ارتقای سلامت روان، موجب ایجاد عدالت در دسترسی به خدمات می‌شود، چرا که «بسیاری از خانواده‌ها به دلایل مالی یا کمبود آگاهی از مراجعه به مراکز خصوصی محروم‌اند و خدمات مدرسه می‌تواند این شکاف را پر کند.»
بازی‌درمانی؛ ابزار تشخیص و درمان در کودکان
او در خصوص بازی‌درمانی می‌گوید: «بازی‌درمانی به عنوان یک ابزار تشخیصی و درمانی برای کودکان پیش‌دبستانی و اوایل دبستان اهمیت بالایی دارد، زیرا بسیاری از مشکلات رفتاری ناشی از بیان ناکافی هیجانات کودک است و بازی‌درمانی فرصتی برای بیان و تعدیل این هیجانات فراهم می‌آورد.»
شواهد علمی و ضرورت مداخلات زودهنگام
از نظر علمی نیز شواهد قوی وجود دارد که سلامت روان کودکان، نه تنها پیش‌نیاز موفقیت تحصیلی و اجتماعی است، بلکه سرمایه‌ای است برای توسعه جامعه‌ای سالم‌تر و مقاوم‌تر (Center on the Developing Child, Harvard University, 2020). سازمان جهانی بهداشت نیز تاکید دارد که «مداخلات زودهنگام در سلامت روان کودکان، ضمن کاهش اختلالات روانی، صرفه‌جویی اقتصادی قابل توجهی را به همراه دارد» (WHO, 2021).
آمارهای کلیدی در حوزه سلامت روان کودکان
بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد کودکان و نوجوانان در سراسر جهان با مشکلات روانی یا رفتاری مواجه هستند که نیمی از این اختلالات در دوران کودکی یا نوجوانی آغاز می‌شوند (World Health Organization, 2022).همچنین پژوهش‌های دانشگاه هاروارد نشان می‌دهد که مداخلات زودهنگام در کودکی می‌تواند تا ۷۰ درصد از مشکلات روانی در بزرگسالی پیشگیری کند و بازگشت سرمایه ناشی از این اقدامات تا ۱۳ درصد در سال باشد (Center on the Developing Child, Harvard University, 2020).متاسفانه، در بسیاری از کشورها بیش از نیمی از کودکان نیازمند خدمات روانشناختی به آن دسترسی ندارند (WHO, 2021). این مسئله نشان‌دهنده ضرورت فراهم آوردن خدمات روانشناسی در مدارس و جوامع است تا دسترسی برابر به سلامت روان برای همه کودکان تضمین شود.
چالش‌ها و پرسش‌های کلیدی
با این حال، چالش بزرگ این است که چرا هنوز بسیاری از کودکان از این حمایت‌های لازم محروم‌اند؟ زهرا خزایی این پرسش‌ها را مطرح می‌کند: «آیا جامعه و سیاست‌گذاران آمادگی تغییر رویکرد به سلامت روان کودک را دارند؟ آیا باور دارند که سرمایه‌گذاری امروز در سلامت روان کودکان، پاداشی بزرگ برای فردا خواهد داشت؟»
نسل آینده، آینه تصمیم‌های امروز ما
پاسخ به این سوال‌ها و اقدام عملی، نه تنها وظیفه اجتماعی و اخلاقی بلکه سرمایه‌گذاری استراتژیک برای ساختن نسلی سالم، تاب‌آور و موفق است. نسل آینده، آینه تصمیم‌ها و اقدامات امروز ماست. با فراهم کردن بسترهای بازی، قصه‌گویی و تعامل‌های گرم، می‌توانیم سرمایه روانی کودکان را تقویت کنیم و آینده‌ای پایدار و روشن‌تر برای جامعه رقم بزنیم.
